Càstia su còdighe de orìgine de Newton (unidade)

{{Variant|LSC}}
Su '''newton'''<ref>Sighende sas normas de su Sistema Internatzionale de Unidades su nùmene si depet iscrìere cun lìteras minùscolas.</ref> est un'[[Unidade derivada de su SI|unidade derivada]] de sa [[fortza]] de su [[Sistema Internatzionale de Unidades de Medida|SI]]. Su sìmbulu suo est '''N''' e at retzidu su nùmene suo in onore de [[Isaac Newton]], in reconnoschimentu de sos traballos suos in [[mecànica clàssica]]. Est istadu utilizadu sa prima bia a inghiriu de s'annu [[1904]], ma no est istadu finas a su [[1948]] chi su newton est istadu adotadu ufitzialmente dae sa [[Cunferèntzia Generale de Pesos e Mesuras]] (CGPM) comente a nùmene pro s'unidade de fortza [[Sistema Internatzionale de Unidades de Medida|mks]].<ref name="Convert">{{Tzita web|url=http://www.convertunits.com/from/kilonewtons/to/kilograms-force|tìtulu=Convert kilonewtons to kilograms-force -
Conversion of Measurement Units|curadore=ConvertUnits.com|data=2009|limba=en|atzessu=2009-07-26}}</ref>

== Definitzione ==
Unu newton est eguale a sa cantidade de fortza netzessària in su [[bòidu]]<ref name="Dorland">{{Limbas|en}}Dorland's Medical Dictionary for Health Consumers (2007). Publicadu dae Saunders, un'imprenta de Elsevier. Podides bìdere sa definitzione sua de "newton" [http://medical-dictionary.thefreedictionary.com/Newton+(unit) inoghe].</ref> pro dare a una massa de unu [[chilogrammu]] un'atzellerada de 1 metru/segundu<sup>2</sup>.<ref> Bidais, pro esempru, {{Tzita libru|nùmene=M.|sambenadu=Alonso|tìtulu=Física|annu=1995|editore=Addison-Wesley|limba=es|ISBN=0201625652}}</ref>

Custu si podet espressare matematicamente comente:

<math>\mathrm{1\, N = 1\, \frac{\mathrm{kg}\cdot \mathrm{m}}{s^2}}</math>

Custa definitzione si fundat supra sa relatzione intre fortzas e atzelleradas chi s'aberit de sa segunda [[Leges de Newton|lege de Newton]]:<center><math>\,\! F=ma</math></center>Ue '''F''' est s'''a''' fortza, '''a''' est s'atzellerada e '''m''' sa massa. Si si rapresentat s'ecuatzione de sa fortza, sostituinde cun magnitùdines de su Sistema Internatzionale restat:<center>.<math>[F]=[m][a]=\operatorname{kg} \cdot \frac{\operatorname{m}}{\operatorname{s^2}}=\operatorname{N}</math></center>Su newton est s'unidade de fortza de su SI, e nd'est un'''unidade derivada'' ca si definit in funtzione de àteras unidades.

Bidu chi su pesu est una mesura de sa [[fortza]] intre duos ogetos dèpida a sa [[gravidade]], su newton est puru una mesura de su pesu, vàlida in unu puntu dadu.<ref>Su pesu vàriat sighende sa positzione ca sa gravidade no est uniforme.</ref> Una massa de unu chilogrammu tenet unu pesu chi s'acurtziat a 9,81 newtons. Sa paristòria ispiegat chi [[Isaac Newton]] s'est ispiradu in sa ruta de una mela pro disvilupare sa teoria sua de sa gravidade e pro una cointzidèntzia curiosa su pesu de una mela minore est belle unu newton: un'ogetu de una massa de 101,94 grammos pesat 1 newton in sa superfìtzie de sa [[Terra]].<ref>{{Tzita web|url=http://aula.el-mundo.es/aula/noticia.php/2001/02/19/aula982350445.html|tìtulu=Lo que revela la caída de una manzana|situ=web.archive.org|data=2002-05-14|limba=es|atzessu=2020-03-21|dataarchìviu=2002-05-14|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20020514154537/http://aula.el-mundo.es/aula/noticia.php/2001/02/19/aula982350445.html|urlmortu=eja}}</ref>

Una àtera definitzione de Newton, est chi si podet cunsiderare sa fortza chi frunit un'impèllida a resone de <math>1 kg\cdot\frac{m}{s}</math>. Custu cheret nàrrere chi si s'àplicat de sighida una fortza de 1 newton in unu corpus puntuale de massa 1 kg, cada segundu, sa lestresa s'at a ismanniare in 1 m/s. 

A su limbàgiu comunu, non sientìficu, si costumat a confùndere sa massa, chi si medit in [[Chilogrammu|chilogrammos]], cun su pesu, chi si depet medire in newtons. Ischende chi una massa de unu chilogrammu pesat belle 10 N a sa superfìtzie de sa Terra (9,81 N est su balore chi s'utilizat a fitianu si si cunsìderat chi s'atzellerada de sa gravidade, [[Aceleratzione de gravidade|g]], est de 9,81 m/s<sup>2</sup>), si podet ammìtere chi 1 chilogrammu-fortza (un'antiga unidade chi annanghet confusione) est in pràtica ecuivalente a 10 N in càrculos fitianos o de ingegneria, semper chi non rechedent tzerta pretzisione.

== Mùltiplos ==
{| class="wikitable"
!Mùltiplu
!Nùmene
!Sìmbulu
!Sutamùltiplu
!Nùmene
!Sìmbulu
|-
|101
|decanewton
|daN
|10–1
|decinewton
|dN
|-
|102
|etonewton
|hN
|10–2
|tzentinewton
|cN
|-
|103
|chilonewton
|kN
|10–3
|millinewton
|mN
|-
|106
|meganewton
|MN
|10–6
|micronewton
|µN
|-
|109
|giganewton
|GN
|10–9
|nanonewton
|nN
|-
|1012
|teranewton
|TN
|10–12
|piconewton
|pN
|-
|1015
|petanewton
|PN
|10–15
|femtonewton
|fN
|-
|1018
|esanewton
|IN
|10–18
|atonewton
|aN
|-
|1021
|zetanewton
|ZN
|10–21
|zeptonewton
|zN
|-
|1024
|yotanewton
|YN
|10–24
|yoctonewton
|yN
|}

== Tàula de cunversiones ==
{| class="wikitable"
|+'''Unidades de fortza'''
!
!Newton(unidade de su SI)<br /><br /><br /><br />
![[Prandet (sistema CGS)|Dina]]
!Chilu-fortza
!Libbra-fortza
!Libbra (unidade de massa)
|-
!1 N
|≡ 1 kg m/s<sup>2</sup>
|= 105 dynes
|≈ 0.10197 kgf
|≈ 0.22481 lbf
|≈ 7.2330 lb
|-
!1 prandet
|= 10<sup>−5</sup> N
|≡ 1 g·cm/s²
|≈ 1.0197×10<sup>−6</sup> kgf
|≈ 2.2481×10<sup>−6</sup> lbf
|≈ 7.2330×10<sup>−5</sup> lb
|-
!1 kgf
|= 9.80665 N
|= 980665 dynes
|≡ ''[[Gravidade|g<sub>n</sub>]]''·(1 kg)
|≈ 2.2046 lbf
|≈ 70.932 lb
|-
!1 lbf
|≈ 4.448222 N
|≈ 444822 dynes
|≈ 0.45359 kgf
|≡ gn·(1 lb)
|≈ 32.174 lb
|-
!1 lb
|≈ 0.138255 N
|≈ 13825 dynes
|≈ 0.014098 kgf
|≈ 0.031081 lbf
|≡ 1 lb·ft/s²
|- 
| colspan="6" |
<div class="references-small">Su balore de ''g<sub>n</sub>'' est utilizadu inoghe pro totu sas unidades de [[Gravidade]].</div>
|}

== Esempros ==

* 1 N est sa fortza de sa [[Gravidade|gravidade de sa Terra]] subra un'ogetu cun una massa de belle 102 g (1/9,8 kg), comente una mela minore.
* Est fitianu bìdere fortzas espressadas in kilonewtons o kN, in ue 1 kN = 1.000 N.
* Sa potèntzia de su mòssigu de sos animales si podet espressare in newtons:
** Si càrculat chi sa barra de s'[[Allosàurus|allosàuru]] podiat tènnere una fortza  intre de 805 e 2.148 N. Sende gasi, su concale fiat bastante forte comente pro aguantare una fortza de guasi 55.500 N de fortza verticale contra sas dentes, de manera chi est bastante dàbile chi custu [[Dinosauru|dinosàuru]] aprofitaret sa fortza de su concale pro ochire e mastigare sas predas suas.
** Sos [[Alligadore|alligadores]] podent fàghere una fortza de mòssigu de belle 13.000 N.
** Sos [[Leone|leones]] podent mòssere cun una fortza de unos 4.167 N, e sos [[Leopardu|leopardos]] cun una fortza de unos 2.268 N.
* Sos mìssiles atzeleradores sòlidos de sos navios ispatziales frunint una fortza de 12.500.000 N cadaunu durante sa ghetadura, cosa chi rapresentat su 83% de s'impèllida totale netzessària pro sa ghetadura.
* Su motore de sa sonda ispatziale Marineri4, sa prima a subravolare su [[Marte (praneta)|praneta Marte]] cun èsitu positivu, faghiat una fortza de impèllida de 222 N.<ref name="Momsen1">{{Tzita web|url=http://home.earthlink.net/~nbrass1/mariner/miv.htm|tìtulu=Mariner IV - First Flyby of Mars: Some personal experiences|sambenadu=Momsen|nùmene=Bill|limba=en|atzessu=2009-02-11}}</ref><ref name="Momsen2">{{Tzita web|url=http://home.earthlink.net/~nbrass1/mariner/miv-2.htm|tìtulu=Mariner IV - First Flyby of Mars: Some personal experiences|sambenadu=Momsen|nùmene=Bill|limba=en|atzessu=2009-02-11|dataarchìviu=2012-02-17|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20120217090952/http://home.earthlink.net/~nbrass1/mariner/miv-2.htm|urlmortu=eja}}</ref>
* Sa prima tapa de su mìssile Saturn V faghiat una fortza de impèllida de prus de 34 milliones de newtons. Sa segunda tapa, in càmbiu, teniat una fortza de impèllida de 5,1 milliones de newtons, e sa tapas de tres 1,0001 milliones de newtons.
* S'atratzione de sa Terra pro una persone de unos 70 kg est, belle, uguale a 687 N.
<gallery>
File:Mariner 3 and 4.jpg|[[Mariner 4]] (222&nbsp;N)
File:Allosaurus-crane.jpg|Allosàuru (805-2.148&nbsp;N)
File:Female Lion.JPG|Leone (4.167&nbsp;N)
File:Apollo 8 first stage in the Vehicle Assembly Building.jpg|Prima tapa de [[Saturn V]] (34.000.000&nbsp;N)
</gallery>

== Impreu de su newton ==

=== Impreu fitianu de sos chilonewtons in sa costrutzione ===
A s'ispissu sos chilonewtons s'impreant pro riflètere su balore de sugetzione de seguridade de gantzos, àncoras e àteras ainas de s'indùstria de sa costrutzione.<ref name="Steel fasteners">{{Tzita web|url=http://www.shakshienterprises.com/steel-fasteners.html#application1|tìtulu=Steel fasteners|curadore=Shakshi Enterprises|limba=en|atzessu=2009-07-26|dataarchìviu=2011-07-16|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20110716050313/http://www.shakshienterprises.com/steel-fasteners.html#application1|deadurl=yes}}</ref> S'impreat puru in sas ispetzificatziones de s'atretzadura de alpinismu. Si podent annuntziare in chilonewtons (kN) tantu sa càrriga de traballu segura in riferimentu a sa tensione mecànica e sa tensione chi segat.

1 kN agualat a una càrriga de 101,97162 chilogrammos, ma fintzas multiplicare su balore in chilonewtons pro 100 est unu mètodu bonu de càrculu.<ref name="Convert" />

=== Ispinta ===
Sas caraterìsticas de sos motores de reatzione dant balores de [[ispinta]] in chilonewtons, pro medire sas prestatziones propulsivas de una pranta de potèntzia pro un'aeroplanu.<ref name="colby">{{Tzita web|url=http://0-edocket.access.gpo.gov.library.colby.edu/cfr_2002/julqtr/pdf/40cfr87.3.pdf|tìtulu=Power setting means the power or thrust output of an engine in terms of kilonewtons|curadore=U.S. Government Printing Office|limba=en|atzessu=2010-07-02|dataarchìviu=2012-01-07|urlarchìviu=https://web.archive.org/web/20120107053227/http://0-edocket.access.gpo.gov.library.colby.edu/cfr_2002/julqtr/pdf/40cfr87.3.pdf|deadurl=yes}}</ref>

== Notas e riferimentos ==
<references />

== Bidais fintzas ==

* [[Dinamòmetru]], un'istrumentu de medida utilizada dae s'indùstria pro medire sa fortza.
* [[Joule]], un'unidade de [[Energia mecànica|energia]] chi mesura sa cantidade de [[Traballu mecànicu|traballu]] fatu dae una [[fortza]] de unu newton durante unu [[Metre|metru]].
* [[Magnitùdine fìsica]]
* [[Pascal (unidade)|Pascal]], un'unidade de [[pressione]] ecuivalente a unu newton pro [[Metru cuadrau|metru cuadru]].
* [[Sistema Internatzionale de Unidades de Medida|Sistema Internatzionale de Unidades]] (SI)
* [[Chilogrammu-fortza]], un'unidade antiga de fortza.

== Ligàmenes esternos ==

*{{Limbas|ca}}[http://www.espurna.cat/kampus/_public/fitxes/fitxa_newton.pdf Web subra sa vida de Isaac Newton] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120106205420/http://www.espurna.cat/kampus/_public/fitxes/fitxa_newton.pdf |date=2012-01-06 }}, cun informatzione e problemas pràticos subra s'unidade de mesura
*{{Limbas|ca}}[http://www.uib.cat/ca/infsobre/serveis/generals/slg/gt/mesura.htm Unidades de medida printzipales] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090428120149/http://www.uib.cat/ca/infsobre/serveis/generals/slg/gt/mesura.htm |date=2009-04-28 }} de su [[Sistema Internatzionale de Unidades de Medida|Sistema Internatzionale]]
* {{En}} [http://www.bipm.org/en/convention/cgpm/ Web de sa Cunferèntzia Generale de Pesos e Misuras] {{En}}, 
* {{En}} [http://www.nationmaster.com/encyclopedia/Newton-(unit) Definitzione de Newton] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120315221800/http://www.nationmaster.com/encyclopedia/Newton-(unit) |date=2012-03-15 }} in NationMaster.
* {{En}} [http://www.britannica.com/EBchecked/topic/413174/newton Definitzione de Newton] in s'Enciclopèdia Britànica.